1. Giới thiệu
SHPT là tình trạng phổ biến ở bệnh nhân mắc bệnh thận mạn, trở nên nặng nề hơn khi bệnh thận mạn tiến triển. SHPT gặp ở 40% bệnh nhân bệnh thận mạn giai đoạn 3, 70% ở giai đoạn 4 và tăng lên đến trên 80% ở những bệnh nhân mắc bệnh thận mạn giai đoạn 5 [2, 3]. Tỷ lệ mắc SHPT ở bệnh nhân thận nhân tạo chu kỳ (TNTCK) rất khác nhau tùy theo khu vực địa lý, dao động từ 30% ở châu Âu, châu Úc đến 84,36% ở khu vực Nam Á [4].
2. Sinh lý bệnh
Sinh lý bệnh của SHPT rất phức tạp. Khi chức năng thận suy giảm, lượng phosphate được lọc giảm xuống, dẫn đến giảm bài tiết phosphate. Phosphat được giữ lại kích thích tế bào xương và nguyên bào xương tổng hợp yếu tố tăng trưởng nguyên bào sợi-23 (FGF23), một trong những hormone liên quan đến việc duy trì cân bằng nội môi phosphate. FGF-23 liên kết với thụ thể 1 yếu tố tăng trưởng nguyên bào sợi, và khi có mặt của thụ thể cốt lõi αKlotho cần thiết, FGF23 làm giảm đồng vận chuyển phosphate phụ thuộc natri loại II NaPi2a và NaPi2c trong ống lượn gần của thận, do đó ức chế tái hấp thu phosphate và thúc đẩy phosphat niệu . Không may, cũng có sự giảm sản xuất Klotho với bệnh thận mạn tiến triển; do đó, hiệu quả của FGF23 / Klotho để điều chỉnh việc giữ lại phosphate bị hạn chế, và khi bệnh thận mạn tiến triển, có sự phát triển của tình trạng tăng phosphate máu quá mức, dẫn đến kích thích sản xuất FGF23 nhiều hơn nữa. Ngoài ra, cả 1,25-dihydroxyvitamin D [1,25 (OH) 2D] và PTH đều làm tăng sản xuất FGF23.
FGF23 cũng làm giảm sản xuất 1,25 (OH) 2D ở thận bằng cách ức chế 1-α-hydroxylase (CYP27B1) và kích thích sự phân hủy 1,25 (OH) 2D bằng cách kích thích 24-hydroxylase (CYP24A1). Bởi vì 1,25 (OH) 2D thúc đẩy quá trình hấp thụ canxi và phốt pho ở ruột, nên chuỗi sự kiện này dẫn đến giảm hấp thu các khoáng chất này ở ruột. Nồng độ canxi và calcitriol trong huyết thanh giảm được cảm nhận bởi các thụ thể vitamin D và các thụ thể cảm nhận canxi của các tế bào tuyến cận giáp, dẫn đến tăng sinh tế bào và tăng sản xuất PTH. Ngoài ra, tăng phosphat máu cũng ức chế trực tiếp các thụ thể cảm nhận canxi và cũng kích thích sản xuất PTH. Mặc dù FGF23 liên kết với thụ thể Klotho-FGF23 trong tuyến cận giáp để ức chế PTH, nhưng Klotho bị giảm với chức năng thận xấu đi, và do đó, khả năng giảm nồng độ PTH của FGF23 bị mất. PTH thúc đẩy quá trình tiêu xương với việc giải phóng canxi và photphat và tăng biểu hiện CYP27B1 ở các ống gần nhằm cố gắng duy trì nồng độ canxi huyết thanh bình thường. Việc giữ lại phosphat liên tục và giảm calci huyết dẫn đến sự gia tăng bền vững và tiến triển trong sản xuất PTH, và cuối cùng, chúng dẫn đến tăng sản tuyến cận giáp làm tăng thêm SHPT. Khi tăng sản tuyến cận giáp tiến triển và các nốt phát triển, có sự mất dần cả hai thụ thể cảm nhận vitamin D và canxi gây mất điều hòa âm tính sản xuất PTH dẫn đến SHPT.
Hình 1: Sinh bệnh học SHPT
3. Lâm sàng và điều trị
SHPT là một bệnh lý phức tạp xuất hiện khi bệnh thận mạn tính tiến triển. Triệu chứng lâm sàng của SHPT bao gồm đau xương nặng nề, ngứa da, yếu cơ và các bệnh lý về cơ, lắng đọng canxi ở thành mạch và mô mềm… Các phương pháp điều trị SHPT tối ưu gồm chế độ ăn giảm phospho, điều trị hạ canxi máu, giảm phospho máu bằng các thuốc gắp phospho, bổ xung vitamin D, ức chế tiết PTH, phẫu thuật cắt tuyến cận giáp.
4. Kết luận
Mặc dù các cơ chế bệnh sinh cơ bản của SHPT đã được biết rõ xong kết quả điều trị tình trạng này vẫn còn nhiều hạn chế. SHPT do bệnh thận gây ra làm tăng tốc độ bệnh tim mạch, gãy xương và các tình trạng lâm sàng bất lợi khác. Nồng độ hocmon tuyến cận giáp (PTH) trong huyết thanh cao có liên quan đến tỷ lệ tử vong do mọi nguyên nhân và tim mạch cao hơn cũng như tỷ lệ gãy xương cao hơn ở những bệnh nhân TNTCK [5]. Do đó việc ngăn ngừa và làm chậm sự phát triển của SHPT ở bệnh nhân mắc bệnh thận mạn các giai đoạn đặc biệt là nhóm bệnh nhân TNTCK là rất cần thiết.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Muppidi, V., S.R. Meegada, and A. Rehman, Secondary Hyperparathyroidism, in StatPearls. 2025, StatPearls Publishing.
2. Hyder, R. and S.M. Sprague, Secondary Hyperparathyroidism in a Patient with CKD. Clin J Am Soc Nephrol, 2020. 15(7): p. 1041-1043.
3. Wei, Y., et al., Risk factors associated with secondary hyperparathyroidism in patients with chronic kidney disease. Exp Ther Med, 2016. 12(2): p. 1206-1212.
4. Wang, Y., et al., Estimating the global prevalence of secondary hyperparathyroidism in patients with chronic kidney disease. Front Endocrinol (Lausanne), 2024. 15: p. 1400891.
5. Yamamoto, S., et al., Mineral and bone disorder management in hemodialysis patients: comparing PTH control practices in Japan with Europe and North America: the Dialysis Outcomes and Practice Patterns Study (DOPPS). BMC Nephrol, 2018. 19(1): p. 253.